In deze (corona)tijden komt er veel op kinderen af en staat hun mentaal welbevinden geregeld onder druk. Zowel psychologisch als neurowetenschappelijk onderzoek roept op om vaker aandacht te hebben voor mentale opvoeding in het onderwijs, en meer concreet de rol van mindfulness daarin.
Wat is mindfulness, wat is het belang voor kleuters en hoe kan je mindfulness inzetten in de kleuterklas? In dit blogbericht belichten we enkele recente inzichten vanuit (praktijkgericht) onderzoek en geven we ook enkele concrete voorbeelden uit de klaspraktijk mee.
Wat is mindfulness?
Mindfulness is een vorm van meditatie, waarbij je leert stilstaan bij je gedachten en gevoelens in het hier en nu, je deze leert aanvaarden zonder ze te veroordelen of weg te duwen. Je merkt m.a.w. je gevoelens, gedachten en lichaamssensaties op met een milde, open, aandachtige blik (Maex, 2008). In een drukke wereld waarin efficiëntie en productiviteit als erg waardevol aanzien worden, vraagt mindfulness je net om te vertragen en stil te staan bij jezelf en de wereld rondom je. Via mindfulness leer je dan ook onrust herkennen in jezelf, leer je in voeling te staan met jezelf, word je vertrouwd met wat zich binnen in je afspeelt om vervolgens meer bewuste keuzes te maken in hoe je omgaat met wat je voelt.
Emotieregulatie van kinderen versterken: de rol van mindfulness
Door kinderen op jonge leeftijd kennis te laten maken met de basisprincipes van mindfulness kan je een stevige basis leggen in het leren omgaan met stress en moeilijke gevoelens en versterk je de mentale veerkracht. Kortom: mindfulness kan een belangrijke rol spelen in de sociaal-emotionele ontwikkeling van kinderen. Recente studies (Ortiz & Sibinga, 2017) tonen dan ook aan dat het toepassen van mindfulness bij kinderen en jongeren gunstige effecten heeft op de mentale gezondheid, concentratie, emotieregulatie,…
Het is belangrijk om al in de vroege kindertijd te starten met het trainen van emotieregulatie (Diamond & Lee, 2011). Het brein van kinderen is dan nog erg plastisch, waardoor mindfulness extra betekenisvol kan zijn (Nadler et al, 2017). Er vindt een periode van versnelde groei van neuronen in de hersenen plaats tussen de leeftijd van 2 en 7 jaar. De neurale netwerken die de executieve functies[1] aansturen, ontwikkelen zich in het brein en beginnen aan hun verlengde rijping vanaf ongeveer de laatste kleuterklas, de leeftijd van 5 jaar. Die netwerken geven kinderen toenemende controle over hun aandacht, impulsen, emotioneel zelfbewustzijn,… Hoewel de emotionele ontwikkeling gedurende het hele leven plaatsvindt, biedt deze gevoelige periode in het jonge leven van kinderen dus bijzondere leerkansen. Dit vraagt dat leraren kinderen ondersteunen door specifieke systemen in het brein te stimuleren, zodat kinderen groeien in hun emotioneel zelfbewustzijn en zelfsturing. Kinderen leren strategieën, waaronder bewust ademen en focussen op hun adem, kalmerende visualisaties,… binnen mindfulness. Ze oefenen deze vaardigheden en kunnen die vervolgens inzetten op latere momenten waarop ze hier nood aan hebben. Zo kan een ademhalingsoefening helpen als je je overweldigd voelt door slecht nieuws, je zenuwachtig bent,…
Aan de slag met mindfulness in de kleuterklas met 5-jarigen: hoe doe je dat concreet?
Hoewel de meeste literatuur over mindfulness zich richt op jongeren en volwassenen, groeit de voorbije jaren de aandacht voor mindfulness in het onderwijs aan jonge kinderen. Door mindfulness op een creatieve, kindgerichte, actieve en speelse manier vorm te geven, kunnen ook 5-jarige kleuters al hiermee aan de slag.
Hieronder geven we je enkele voorbeelden van oefeningen die je kan doen met kleuters rond mindfulness om enerzijds mindfulness uit te leggen en anderzijds aan de slag te gaan met belangrijke pijlers van mindfulness zoals het oefenen van ‘aandacht’ en ‘lichaamsbewustzijn’.
Voorbeeld 1: de ‘mind jar’
Een ‘mind jar’ is een (glazen) doorschijnende pot gevuld met water, lijm en glitters (Coholic, 2011). De glitters staan voor je gedachten en je gevoelens. Wanneer je je druk voelt, overstuur of boos bent dan gaan jouw gedachten en je gevoelens alle kanten op en ben je niet mindful. Je ziet dit wanneer je de ‘mind jar’ hevig schudt zoals een sneeuwbal. In je hoofd en in je lichaam voel je drukte. De glitters gaan snel heen en weer. Wanneer we mindfulness beoefenen en ons naar binnen richten, dwarrelen onze gevoelens en gedachten als het ware neer: er komt weer rust.
Elk kind kan zelf een ‘mind jar’ maken. Je vindt hier online verschillende voorbeelden van, zoals dit filmpje met verschillende soorten ‘mind jars’: https://www.youtube.com/watch?v=4U02fQwWDfI
Een ‘mind jar’ kan je niet alleen gebruiken om het begrip mindfulness uit te leggen maar kan je ook inzetten om bijv. de overgang te maken van een andere activiteit naar een mindfulness-oefening. Als start of inleiding op een mindfulness-oefening, schud je de ‘mind jar’ en zet je deze in de kring waarna je samen met de kleuters kijkt naar hoe de glitters rondvliegen en stilaan neerdwarrelen. Op die manier richt je de aandacht van kinderen en maken ze mentaal de shift naar de mindfulness-oefening die volgt.
Voorbeeld 2: zit- of ligoefening
Deze oefening kan je in de kring doen terwijl de kinderen rustig op een stoel of bank zitten, met de voeten op de grond en handen op de schoot. Ze mogen de ogen sluiten als ze dat willen maar dat hoeft niet.
Je kan de kinderen ook vragen om op een matje te gaan liggen (als je daar de ruimte voor hebt) en de handen op hun buik te leggen.
“Je zit (of ligt) hier, helemaal kalm en stil. Breng nu je aandacht naar je lichaam. Voel je je voeten? Voel je hoe je schoenen rondom je voeten zitten? En voel je ook je handen op je schoot (of buik)? Je hoeft ze niet te bewegen.
Voel je ook je adem? Breng je aandacht eens naar die adem.
Volg de stroom van de lucht doorheen je lichaam. Voel hoe je adem eerst naar binnen en dan terug naar buiten stroomt via je neus. Voel hoe je borstkas groter wordt en dan weer kleiner. Voel ook hoe je buik naar buiten beweegt en weer naar binnen. Je buik wordt groter en dan weer kleiner.
Met je handen op je buik kan je de beweging nog beter volgen. Je voelt hoe je buik beweegt. Je buik lijkt wel een ballon. Het ballonnetje wordt groter als je inademt en weer kleiner als je uitademt. Voel je misschien nog iets anders in je buik? Je buik die een beetje gromt misschien?
Blijf maar even met je aandacht bij je adem, hij volgt zijn eigen weg. In en uit. Merk hoe je inademt en uitademt. Steeds opnieuw.
We zijn nu aan het einde van deze oefening. Beweeg maar stilletjes met je vingers en dan je volledige handen. Doe ook je ogen maar terug open als ze gesloten waren”.
Voorbeeld 3: spanning en ontspanning voelen
Hoe voelt spanning in je lichaam? En hoe voelt het om net los te laten, te ontspannen?
Het ervaren van dit verschil vormt een basis om ook emoties in je lichaam te herkennen. Je lichaam geeft immers veel signalen. Een vreemd gevoel in je buik wijst misschien op zenuwachtigheid voor de schoolreis? Hoofdpijn wijst je er misschien op dat je nood hebt aan rust?
Onderstaande oefeningen zijn gericht op het voelen van spanning en ontspanning.
- Langzaam ontwaken uit een diepe slaap
Laat de kleuters liggen en doen alsof ze slapen. Ze mogen niet bewegen want ze zijn verzonken in een diepe slaap. Dan wordt het ochtend. De zon komt op en schijnt door de gordijnen naar binnen. Elk straaltje zon doet de kinderen héél langzaam wakker worden. Hun lichaam wordt stukje voor stukje wakker gemaakt. Eerst bewegen de tenen zachtjes, dan de voeten, dan de vingers, de handen,…. De kinderen bewegen telkens alleen het lichaamsdeel dat de leerkracht benoemt en mogen dat lichaamsdeel bewegen en loslaten. Dit gaat verder tot de kleuters heel hun lichaam bewegen en dus helemaal wakker zijn.
- De robot
De kleuters staan rechtop per twee tegenover elkaar. Eén kleuter is de robot en kiest ervoor om in één bepaalde houding te gaan staan. Zoals een stalen robot, spant de kleuter de spieren op. De andere kleuter gaat controleren of het wel een echte robot is die niet beweegt door zachtjes te voelen aan de armen, benen,… De robot probeert stokstijf te blijven staan. Dan tikt de andere kleuter een lichaamsdeel aan dat terug een mens mag worden en mag bewegen. Hij kiest met welk lichaamsdeel hij begint tot de kleuter die de robot speelt alle spieren terug ontspant.
Tips en weetjes
- Mindfulness hoeft niet altijd veel tijd te vragen. Enkele minuten zijn vaak al voldoende voor een klein tussendoortje zoals een korte ademhalingsoefening. Na een drukke speeltijd kan je tijdens het kringmoment hiermee starten en kinderen tot zichzelf laten komen.
- Mindfulness vraagt wel de nodige oefening én herhaling vooraleer kinderen er in groeien. Bouw daarom geregeld kleine tussendoortjes in doorheen de dag/week en wissel ze af met grotere activiteiten.
- In een maatschappij waar veel snel en efficiënt moet gebeuren, is het soms wennen voor kinderen om mindfulnessoefeningen te doen, er rustig de tijd voor te nemen en tot zichzelf te komen. In het begin hoor je kinderen bijvoorbeeld soms giechelen en vinden ze een oefening een beetje vreemd. Dat is normaal als je start met mindfulness. Ook voor leraren is het wennen in het begin!
- Probeer als leraar zo vaak als het kan zelf mee te doen met de oefeningen. “Teach what you preach!” Niet alleen voor je eigen welbevinden is dit een aanrader maar je bereikt ook meer bij je kleuters als ze zien hoe je zelf ook mee oefent.
Wil je meer weten over mindfulness en emotieregulatie? Of wil je graag zelf met mindfulness in je klas aan de slag kan?
Katrien Goossens, Isabelle Goris en Hanne Vanmierlo (UCLL) werken aan een praktijkgericht wetenschappelijk onderzoek naar mindfulness in de laatste kleuterklas en de eerste graad lager onderwijs. Samen met leraren en hun leerlingen gaan ze met mindfulness aan de slag in de klaspraktijk verspreid over Vlaanderen. Alle vragen zijn welkom! Je mag e-mailen naar Katrien.Goossens@ucll.be en Hanne.Vanmierlo@ucll.be.
Gastbloggers: Katrien Goossens en Hanne Vanmierlo
(Lectoren en praktijkonderzoekers lerarenopleiding kleuter- en lager onderwijs UCLL)
Bronnen
Coholic, D. (2011). Exploring the feasibility and benefits of arts-based mindfulness-based practices with young people in need: aiming to improve aspects of self-awareness and resilience. Child Youth Care Forum.
Costa, A., & Kallick, B. (2019). Nurturing Habits of Mind in Early Childhood : Success Stories From Classrooms Around the World. Alexandria: ASCD.
Diamond A., Lee K. (2011). Interventions shown to aid executive function development in children 4 to 12 years old. Science, 333, 959–964.
DIY Calming jars.
Geraadpleegd op https://www.youtube.com/watch?v=4U02fQwWDfI
Maclean, K., Aichele. S., & Bridwell, D. (2010). Intensive Meditation Training Improves Perceptual Discrimination and Sustained Attention. Psychological Science, 21(6), 829-39.
Maex, E. (2006). Mindfulness. Tielt: Lannoo.
Nadler, R., Cordy, M., Stengel, J., Segal, Z. V., & Hayden, E. (2017). A brief mindfulness practice increases self-reported calmness in young children: a pilot study. Mindfulness, 1–8.
Ortiz R., & Sibinga E. (2017). The Role of Mindfulness in Reducing the Adverse Effects of Childhood Stress and Trauma. Children, 4-16.
Foto ‘mind jar’ geraadpleegd op https://intopause.com/mind-jar-glitzer-glas/
_____________________________________________________________
[1] Wil je meer weten over executieve functies zoals impulscontrole? Op ‘Kleutergewijs’ vind je meerdere blogberichten hierover zoals dit blogbericht van Sanne Feryn: https://kleutergewijs.wordpress.com/2015/11/15/zelfsturing-ontwikkelen-met-rollenspel-vier-tips-uit-tools-of-the-mind/
Kleutergewijs 
3 gedachtes over “‘Mijn buik wiebelt als ik adem!’ Over mindfulness in de kleuterklas.”