‘Boos zijn is niet stout’ – Wat je kunt doen bij grote gevoelens

Door Eva Dierickx en Astrid Koelman

Toen ik enkele maanden geleden onderweg naar school met mijn fiets in de tramsporen reed en viel, kreeg ik in de kleuterschool waar ik werkte onmiddellijk erg empathische reacties. “Wat vervelend! Zet je maar even neer en bekom… Zal ik een kopje koffie of glaasje water halen?” Ook zonder dat ik me ernstig had bezeerd, begrepen veel collega’s de schrik en het vervelende gevoel waarmee ik achterbleef.

Waarom gevoelens aanvaarden en benoemen?

Als Jutta (3jaar) op de speelplaats een duw krijgt van een voorbij rennende Nelle is ze helemaal ontdaan. Ze begint onbedaarlijk te huilen. Nelle roept vanaf een afstand snel “Sorry’” Jutta huilt nog steeds. Juf Romée komt naar haar toe. “Ach Jutta, daar hoef je toch niet om te huilen. Ze heeft toch al sorry gezegd. Kom, dan vegen we je tranen weg en dan kun je verder spelen.”

We minimaliseren als volwassenen vaak zowel onze eigen gevoelens als die van kleuters.
Hoe komt dat? Er zijn verschillende redenen te bedenken. We zeggen bijvoorbeeld vaak zonder nadenken “tranen weg, het doet al geen pijn meer”, “daar hoef je niet om te huilen” of “daar moet je niet boos om zijn,” omdat we ons ongemakkelijk voelen bij nare gevoelens. We willen ook niet dat kleuters verdrietig of boos zijn en proberen daarom deze gevoelens snel ‘op te lossen’. Daarnaast zijn we vaak gefocust op een vlot verloop van activiteiten en een vlotte organisatie van de klas, waardoor het uiten van emoties soms als storend of ongewenst kan ervaren worden. De kans is ook groot dat je zelf als kind regelmatig de boodschap mee hebt gekregen dat huilen ongewenst gedrag is en dat snel stoppen met huilen flink is (Feeney, Christensen, & Moravcik, 2019). Het is dan ook niet raar dat we nu, als leerkracht, op diezelfde manier reageren wanneer een kleuter hevige emoties toont.

De manier waarop wij als ouder en als leerkracht reageren in emotionele situaties is echter cruciaal om kinderen te helpen bij het ontwikkelen van een gezonde emotionele identiteit (Graham & Taylor, 2014).

In tegenstelling tot wat je zou denken blijkt het ‘gewoon’ aanvaarden en benoemen van (grote) gevoelens bij te dragen tot een snellere verwerking van deze gevoelens op het moment zelf. Kwaadheid of verdriet gaat met andere woorden ‘wat zakken’ als we het benoemen. Op langere termijn ondersteun je emotieregulatie en verwerking van moeilijke gebeurtenissen door nu in te zetten op het aanvaarden en benoemen van emoties zoals ze in je klas gebeuren (Eisenberg, Fabes, Guthrie & Reiser, 2000). Door gevoelens te minimaliseren bereik je vaak net het omgekeerde op zowel korte als lange termijn. Denk maar hoe jij zou reageren als je in een discussie met je partner te horen krijgt dat ‘je niet zo moet overdrijven’.

Het geeft daarentegen rust als je gevoel wordt benoemd en erkend, ook als dat niets aan een situatie op zich verandert (Torre & Lieberman, 2018). Weten dat je gevoel er mag zijn, dat je er niet tegen moet vechten geeft een bevrijdend gevoel. Daarnaast kan erkenning van gevoelens ervoor zorgen dat kinderen beseffen en voelen: ‘Aha! Mijn leerkracht weet waarover het gaat!’ waardoor ze niet nog harder moeten huilen of roepen om hun boodschap duidelijk te maken.

Jasper (4j) staat fronsend voor zijn meester, er zit spanning in zijn lijf en hij zegt luid “Michiel heeft alle grote blokken”.
De leerkracht antwoordt: “Jasper, je lijkt overstuur nu er geen grote blokken meer zijn om mee te bouwen. Het is best moeilijk hè, om te wachten tot die er weer zijn.”

Olivia (6j): “Ik wil niet. School is stom. Stomme mama, ik ben boos op jou omdat jij me toch brengt. Jij bent mijn vriend niet meer.“

‘Gebruik je woorden’ of niet?

In bovenstaande voorbeelden kunnen Jasper en Olivia zich wel al enigszins talig uiten, maar dit is niet altijd even gemakkelijk. Veel kleuters hebben nog een te beperkte taalvaardigheid en emotie-woordenschat. Daarnaast kunnen kleuters ook zo overweldigd worden door emoties dat zelfs als ze er de talige mogelijkheden toe hebben, ze dit toch intens gaan uiten in hun gedrag: ze laten zich woedend op de grond vallen, ze huilen onbedaarlijk, gooien met blokken of zetten letterlijk hun tanden in een klasgenootje. Je kan dan nog zo vaak herhalen: “gebruik je woorden, Matti”, als een kleuter kwaad, verdrietig, jaloers of gefrustreerd is, is de kans groot dat hij de woorden om zich gepast uit te drukken niet kan vinden.

Taal kan in zo’n situaties helpen bij het verwerken van de gevoelens (Cole, Armstrong & Pemberton, 2010; Torre & Lieberman, 2018). Als kleuters zelf hun gevoelens niet onder woorden kunnen brengen, kan jij als leerkracht daarbij helpen. Zoals we net al aangaven kan het verwoorden van wat het kind voelt kan een gevoel van erkenning en rust geven. “Ik merk dat je het zo moeilijk vindt dat je ervan moet gillen en stampen. Het lijkt erop dat je boos en ook wat verdrietig bent?” Dit benoemen kan helpen ervaren dat het gevoel mag er zijn, dat de kleuter er niet tegen moet vechten. Daarnaast leren kleuters op deze manier ook emotiewoorden kennen: ‘ah, zo heet dat hoe ik me voel… boos en verdrietig’ (Weare, 2004).

Aanvaard alle gevoelens, niet alle gedrag

Dat alle gevoelens oké zijn, betekent natuurlijk niet dat al het gedrag oké is. Hoewel het ene uit het andere voortvloeit, is het belangrijk om het verschil te zien en anders te benaderen (Schumaker, 2012). Gevoelens moeten steeds geaccepteerd en erkend worden maar gedrag moet soms begrensd en geheroriënteerd worden. Je mag heel boos of verdrietig zijn, maar gooien met speelgoed of een klasgenootje bijten mag nooit. Grenzen geven zowel aan kinderen als volwassenen rust en veiligheid (Feeney, Christensen, & Moravcik, 2019). Het is aan volwassenen om kinderen te helpen leren hoe ze hun gevoelens met gepast gedrag kunnen uiten.

‘Oreldi, het is tijd om te gaan eten. Na de lunch kan je verder bouwen aan je kasteel. Ik zie dat je boos bent omdat je nog niet klaar bent en verder wilt spelen. Ik begrijp het. Je mag boos zijn, maar je mag niet met blokken gooien. Leg ze rustig terug in de mand, alsjeblieft. Als je boos bent, mag je eens goed met je voeten stampen of boos kijken naar mij. Dat mag. Maar we dragen zorg voor speelgoed.’ 

De leerkracht zou in bovenstaand voorbeeld ook kunnen zeggen: “vooruit, er is geen reden om boos te zijn. Overdrijf nu eens niet.” Maar wat leer je daardoor aan het kind? Wat verwacht je dat de reactie daarop zal zijn?

Laat ze een brief schrijven

Of een kind nu boos, verdrietig, zenuwachtig of bezorgd is, een brief dicteren kan de pijn verzachten. Ook als je de situatie niet kan veranderen en de het gevoel niet kan wegnemen, kan het laten neerschrijven van gevoelens opluchten. Het betekent dat iemand heeft geluisterd, dat iemand je wil begrijpen.

Ik mis mama want ik voel me bang wanneer ik alleen ben.

– Abigail

Lieve papa, ik ben geviellen op mijn knie en die doet pijn. Ik moest veel wenen.
– Liefs, Batman

Ik mocht niet met Yusra spelen. Zij maakt mij boos. Nu mag ze niet meer naar mijn feestje komen.
– Jannes

Het maakt hierbij niet uit dat de kleuter nog niet kan lezen of schrijven, kinderen begrijpen al snel de macht van de woorden op papier. Schrijven zorgt ervoor dat het kind zich gezien en gewaardeerd voelt (Schumaker, 2012).

Schrijf de woorden van de kleuters exact zo op zoals ze dicteren. De grammatica kan fout zijn, er kunnen woorden als ‘stommerik’ of ‘kakahoofd’ gezegd worden. Het idee blijft dat je de gedachten van het kind zo exact mogelijk opvangt en deze in een brief zet. Herhaal elke zin luidop terwijl je deze opschrijft. Lees aan het eind de hele brief nog eens voor. Dit helpt kinderen beseffen dat er een directe link is tussen de woorden die ze zonet uitspraken en wat nu op papier geschreven staat. Het zou dus best kunnen dat je de brief een aantal (tiental zelfs) keer moet voorlezen. De eigen woorden opnieuw horen geeft het kind een groot gevoel van eigenwaarde en vertrouwen in het proces (Schumaker, 2012).

Het is belangrijk om hierbij gebruik te maken van een echte brief, op papier, en niet naar whatsapp of mail te grijpen. Kleuters hebben iets nodig dat ze kunnen aanraken, vasthouden en eventueel wegsteken. Het schrijven van het briefje gaat ook niet om het vinden van een oplossing (een moeder die uit schuldgevoel haar kind komt halen bijvoorbeeld) maar puur om de emotionele expressie. Het kan kinderen helpen om droevige stukken in hun leven een plaats te geven. Laat ze ook gerust tekenen, schrijven of huilen op het briefje als ze daar nood aan hebben, voor ze het wegsteken.

Zo ging het ook met Abigail uit het eerste briefje. Abigail (4j) kreeg vorige week enorme heimwee in de klas. Meester Tom vroeg haar wat ze wou zeggen. Ze dicteerde hem een brief, hij las ze nog eens voor. Daarna bekeek Abigail de woorden van dichtbij en stak het briefje in haar boekentas. Hierna was ze klaar om te gaan spelen.

Gouden tips bij grote gevoelens

• Accepteer en benoem de gevoelens die je ziet: ‘Je lichaam spant zich helemaal op en je kijkt zo boos, ben je kwaad, Sander?’
  Maak er een gewoonte van om ook positieve gevoelens geregeld te benoemen: “Olivia, ik zie dat je bijna niet kunt wachten om naar buiten te gaan. Je hebt er veel zin in hè.”
• Laat kleuters hun gevoelens eens dicteren in een brief – zie boven.
• Modelleer het talig uiten van je eigen gevoelens. “Argh, de computer wil vandaag weer niet werken. Dit maakt mij echt gefrustreerd…” of “Ik ben zo teleurgesteld dat het regent, nu kunnen we niet picknicken.” Benoem zeker ook complexe of genuanceerde gevoelens, onderschat de mogelijkheden van de kleuters niet.
• Het is belangrijk dat kleuters de taal leren om over hun gevoelens te praten en denken. Dit kan je stimuleren door ook op rustige momenten rond gevoelens en de bijhorende woordenschat te werken (Jacobsen, 2020). Maak daarvoor gebruik van prentenboeken, liedjes en spelletjes.
• Geef kleuters de kans om hun gevoelens op verschillende, muzische manieren te uiten. Zowel muziek, beweging, schrijven en dramatisch spel kunnen helpen om gevoelens gepast te uiten. ‘Wie wil mag na dit droevig verhaal een schilderij gaan maken.”

Leestip:

In het boek ‘Kleuterleerkracht‘ dat in september 2021 in de handel ligt, gaan Eva Dierickx en Astrid Koelman onder meer dieper in op positief pedagogisch begeleiden in de kleuterklas.

Prentenboeken over (grote) gevoelens:

• Alles over emoties – Usborne books
• Grote jongens huilen wel – Jonty Howley
• Tough Guys (have feelings too) – Keith Negley
• Daantje het vulkaantje – Mandy Langbroek & Megan McNulty
• Als verdriet op bezoek komt – Eva Eland
• Iedereen is wel eens bang – Moira Butterfield & Holly Sterling
• Krrrrrokodil – Catherine Rayne
• Het kleurenmonster – Anna Llenas
• De kleur van emoties – Anna Llenas
• Meer prentenboeken rond gevoelens vind je hier: https://emotieboeken.nl/

Bronnen:

Cole, P. M., Armstrong, L. M., & Pemberton, C. K. (2010). The role of language in the development of emotion regulation. In: S. D. Calkins, & M. A. Bell, M. Ann (Eds). Child development at the intersection of emotion and cognition, (pp. 59-77). Washington, DC, US: American Psychological Association.

Eisenberg, N., Fabes, R.A., Guthrie, I.K. & Reiser, M. (2000). Dispositional emotionality and regulation: Their role in predicting quality of social functioning. Journal of Personality and Social Psychology, 78(1), 136–157.

Feeney, S., Christensen, D., & Moravcik, E. (2019). Who am I in the lives of children: An introduction to teaching young children. Englewood Cliffs, N.J: Merrill.

Graham, S., & Taylor, A. Z. (2014). An attributional approach to emotional life in the classroom. In R. Pekrun & L. Linnenbrink-Garcia (Eds.), Educational psychology handbook series. International handbook of emotions in education (p. 96–119). Routledge/Taylor & Francis Group. 

Schumaker, H. (2012). It’s ok not to share… and other renegade rules for raising competent and compassionate kids. UK, London: Penguin Books

Torre, B., Lieberman, M. (2018). Putting Feelings Into Words: Affect Labeling as Implicit Emotion Regulation. Emotion Review, 10(8). 116-124.

Weare, K. (2004). Developing the emotionally literate school. Londen: Paul Chapman Publishing.