“Als je mij die auto niet geeft, dan ga ik nooit meer met je spelen.” Ga niet zomaar voorbij aan uitingen van relationele agressie.

“Jij bent een kleine baby en jij mag alleen met die blokjes spelen.”

“Als je niet meedoet met mij, dan ben ik je vriend niet meer.”

Het zijn herkenbare kleuteruitspraken, maar je kan ze niet zomaar aan de kant schuiven als ‘onschuldig’ of ‘nu eenmaal eigen aan kleuters’. Het zijn uitspraken die een uiting zijn van relationele agressie. Relationele agressie in de klas is nefast, niet alleen voor het kind waarop de agressie gericht is, maar ook voor de agressor zelf. Aanpakken en voorkomen van relationele agressie loont dus voor iedereen.

Wat is relationele agressie?

Relationele agressie is gedrag dat relaties tussen individuen of groepen manipuleert of beschadigt, zoals pesten, roddelen en vernederen (APA, 2021). Bij relationele of sociale agressie worden kinderen buiten de groep gezet of wordt hen intentioneel leed toegebracht via negeren, isoleren, kwaadspreken of liegen, etc. (Van der Ploeg, 2014). Enkele voorbeelden:

“Als ik niet op de step mag nu, ben ik je vriend niet meer.“
“Jij bent een kleine baby en jij mag alleen met die blokjes spelen.“
“Ik ben de baas en jij moet doen wat ik zeg.”
“Jij mag niet naar mijn verjaardagsfeestje komen.”

Wie?

Kinderen die meer fysiek agressief zijn, hebben een grotere kans om ook relationeel agressief te zijn. Ook taal speelt een rol. Kinderen die minder taalvaardig zijn, lopen meer risico om agressief gedrag te vertonen, zowel fysieke als relationele agressie. Toch zijn kinderen die enkel relationele agressie vertonen doorgaans taalvaardiger dan kinderen die enkel fysieke agressie vertonen (Estrem, 2005). Kinderen die relationeel agressief zijn, zijn vaak net wél competent in perspectiefneming en empathie. Ze begrijpen heel goed wat hun woorden bij de ander teweegbrengen. Ze zijn vaak populair, zowel bij hun klasgenoten als bij leerkrachten (Smith-Bonahue et al., 2015).

“Dat zeggen kinderen nu eenmaal“

Soms wordt relationele agressie geklasseerd als iets ‘wat kinderen nu eenmaal zeggen’ of als iets ‘wat wel overgaat’. We vinden fysieke agressie meestal erger en we vinden het belangrijker om tussen te komen bij fysieke agressie dan bij relationele agressie (Hurd & Gettinger, 2011). Relationele agressie blijft dus te vaak onderbelicht.

“Als je niet stopt met smakken, dan ga ik nooit meer naast jou zitten in de eetzaal.”

In deze uitspraak wordt relationele agressie ingezet om een regel te onderstrepen. Het kind wil de ander wijzen op een sociale norm. Het gevaar bestaat dat we hierbij reageren naar de smakkende kleuter: “X, je weet toch dat je niet mag smakken.” Zo versterken we de sociale agressie bewust of onbewust. Relationele agressie kan dus heel subtiel zijn. Kinderen die relationeel agressief zijn, hebben vaak een goede band met de leerkracht en kunnen vaardiger zijn in sociale manipulatie of het verbergen van agressie (Smith-Bonahue et al., 2015).

Schadelijk

Relationele agressie is schadelijk voor de sociaal-emotionele ontwikkeling: kinderen worden gedwarsboomd in hun inspanningen om sociaal aanvaard te worden en om nabijheid te ervaren. De slachtoffers hebben minder goede relaties met leeftijdsgenoten, ze hebben meer kans om afgewezen te worden, ze zijn minder goed in het oplossen van sociale problemen en ze hebben meer kans op depressie en angsten (Murray-Close & Ostrov, 2009). Ook de agressors zelf lopen meer risico om niet aanvaard te worden door anderen. Onderzoekers vonden een verband tussen relationeel agressief gedrag in de basisschool en psychische en sociale aanpassingsproblemen op latere leeftijd, zwakkere studieresultaten en socialisatieproblemen (Smith-Bonahue et al., 2015).

Reageer op relationele agressie. Het zijn woorden die pijn doen.

We kunnen beter tijd maken voor uitingen van relationele agressie en in gesprek gaan. Zo laten we merken dat we die uitspraken even erg vinden als elkaar fysiek pijn doen. Het zijn woorden die pijn doen. Jonge kinderen moeten leren welke gevoelens zulke woorden teweegbrengen.

Moedig prosociaal gedrag aan

Sommige kleuters gebruiken zowel prosociale strategieën als agressieve strategieën om iets te bekomen. Het is dan belangrijk om kleuters zo te begeleiden dat ze steeds vaker kiezen voor de prosociale strategieën. Respect voorleven, zelf als leerkracht met iedereen op een sensitieve manier omgaan en gedragsalternatieven aanreiken zijn cruciaal (Smith-Bonahue et al., 2015). Je kan bijvoorbeeld aangeven hoe je op een meer positieve manier in interactie kan treden. In plaats van “Ga toch weg!”, kan je ook zeggen “Ik wil graag even alleen zijn. Ik heb nu geen zin om te spelen.” Wanneer Aisha voelt aan het kleiwerkje dat Billie gemaakt heeft brult Billie luid: “Afblijven!” Je kan dan context bieden en duidelijk maken dat Aisha wellicht graag eens wil voelen aan de klei en erkennen dat Billie wellicht bekommerd is dat er iets stuk gaat. Je kan ook tegen Aïsha zeggen “Voorzichtig voelen. Ik wil niet dat het stuk gaat.” Agressieve kinderen interpreteren het gedrag van anderen vaker als vijandig. Als je als leerkracht zelf positieve interpretaties aanreikt, dan helpt hen dat om het goede te zien in anderen (Meece & Soderman, 2010). Daarnaast kan je ook expliciet inzetten op instructie van sociale vaardigheden. Via rollenspel kan je samen brainstormen hoe je op een positieve manier in interactie kan treden en dit uitspelen. Prentenboeken bieden ook een mooi vertrekpunt. Inspiratie voor een prentenboek kan je vinden in de overzichtslijst van Hogeschool Driestar die voor elk prentenboek aangeeft welk aspect van de sociaal-emotionele ontwikkeling aan bod komt (welbevinden, betrokkenheid, sociale flexibiliteit, sociale autonomie, impulsbeheersing, inlevingsvermogen).

Een positief klasklimaat van bij de start

Agressie kan besmettelijk zijn (Goldstein et al., 2001). Kinderen nemen gedrag van elkaar over. Het is dus belangrijk om meteen in te zetten op een positief klasklimaat en relationele agressie niet zomaar te laten passeren. Kies bijvoorbeeld voor coöperatieve werk- en spelvormen, laat kinderen elkaar helpen, elkaar troosten… Communiceer die basishouding ook aan de ouders. Zo kunnen zij er ook thuis oog voor hebben.

Een goede observatie van de groepsdynamiek is daarbij een sterk vertrekpunt: Wanneer treedt relationele agressie op? Onder welke omstandigheden? (vb: op de speelplaats, bij het eetmoment, in de autohoek). Welke kinderen gebruiken relationele agressie? Wie wil er eerst of dominant of de winnaar zijn, vaak ten koste van anderen, ook al valt er helemaal niets te ‘winnen’? Welke kinderen zijn slachtoffer? Wie wordt genegeerd of afgewezen en wat is de oorzaak? De oorzaak kennen geeft je als leerkracht een troef in handen om het gesprek aan te gaan (Smith-Bonahue et al., 2015).

Bronnen

American Psychological Associaton. APA Dictionary of Psychology. Relational Agression. Geraadpleegd op https://dictionary.apa.org/relational-aggression
Estrem, T.L. (2005). Relational and Physical Aggression Among Preschoolers: The Effect of Language Skills and Gender. Early Education and Development, 16 (2), 207-232.
https://link.springer.com/content/pdf/10.1007%2F978-90-368-0635-0.pdf
Goldstein, N.E., Arnold D.H., Rosenberg J.L. , Stowe R.M. , & Ortiz C. (2001). Contagion of Aggression in Day Care Classrooms as a Function of Peer and Teacher Responses. Journal of Educational Psychology, 93 (4), 708–719.
Hurd, H.D., & Gettinger, M. (2011). Mother’s and Teacher’s Perceptions of Relational and Physical Agression in Pre-School. Early Child Development and Care, 181 (10), 1343-59.
Meece, D. & Soderman A.K. (2010). Positive Verbal Environments: Setting the Stage for Young Children’s Social Development. Young Children, 65 (5), 81–86.
Murray-Close, D. & Ostrov J. M. (2009). A Longitudinal Study of Forms and Functions of Aggressive Behavior in Early Childhood. Child Development, 80 (3), 828-42.
ParnasSys Academie (2019). Sociale vaardigheid(prenten)boeken voor handelingssuggesties binnen Zien!. Geraadpleegd op https://www.driestar-educatief.nl/medialibrary/Driestar/Advies-en-begeleiding/Documenten/SoVa-(prenten)boekenoverzicht.pdf
Smith-Bonahue T., Smith-Adcock S., Harman J., Ehrentraut H. (2015). “I Won’t Be Your Friend If You Don’t!” Preventing and Responding to Relational Aggression in Preschool Classrooms. Young Children, 70 (1), 76-83.
Van der Ploeg J. (2014). Agressie bij kinderen. Houten: Bonh Stafleu Van Loghum.
Young, E. L., Boye A. E., & Nelson D.A. (2006). Relational Agression: Understanding, indentifying, and Responding in Schools. Psychology in the Schools, 43 (3), 297-312.