Wie van jullie draagt oordopjes in de klas? Over akoestiek in de kleuterklas.

Deze vraag (in een facebookgroep voor kleuteronderwijzers) deed me eerst even schrikken, want: ‘Als je oordopjes indoet, hoor je de kleuters dan nog wel goed?’ Maar al meteen daarna ging ik verder denken. Ik weet van mezelf immers ook wel dat ik na enkele dagen stagebezoeken wat minder bestand word tegen veel achtergrondgeluid. Hoe is dat dan voor kleuteronderwijzers? En voor de kleuters?

Is het wel zo problematisch?

Een studie van de bedrijfsgeneeskundige dienst IDEWE (Roelandt et al., 2013) geeft aan dat zowel leerkrachten als kinderen in de kleuterklas aan schadelijke geluidsniveaus worden blootgesteld. Het onderzoek vond plaats in 8 scholen van Vlaams-Brabant en ging onder andere na wat de geluidsblootstelling voor leerkrachten en kinderen was. Het geluidsniveau in de klassen schommelde tussen de 71 en 89 dB(A). Op de speelplaats werd de schadelijke drempel van 85 dB(A) ruimschoots overschreden (89-95 dB(A)).

Wanneer ik dat verder bekijk op de decibelschaal van mijn gezondheidsverzekering vind ik meer informatie over wat deze waarden betekenen:

Vanaf 75 dB spreekt de schaal over: ‘Heel luid, kans op beschadiging’, met geluidsniveaus die vergeleken worden met o.a. een elektrisch scheerapparaat, stadslawaai, een drukke verkeersweg, een drukke klas, een voorbijrazende trein, een zware vrachtwagen, hard geschreeuw. Vanaf 90 dB valt het geluidsniveau onder de noemer ‘Hinderlijk, kans op beschadiging’, en vergelijkt men het geluidsniveau met dat van een disco of popconcert.

Zijn we ons wel voldoende bewust van deze problematiek? En van de aanpak ervan? Op 3 maart is het de Internationale dag van het gehoor. Een goed moment om ons er wat verder in te verdiepen.

Vanwaar komen die decibels?

Juf Charlotte vertelt me dat de klas een nieuwe praatmuur kreeg. En die blijkt een succesnummer, vooral wanneer Charlotte erbij komt zitten. De kleuters hangen met hun oor over de plaatjes om de spraak vanuit de praatmuur op te vangen. Ze moeten nog leren dat het geluid uit het bakje bovenaan komt. Bovendien is het echt wel moeilijk om de woorden goed op te vangen tussen de achtergrondgeluiden die een co-teaching klas met wel 40 enthousiaste 3-jarigen voortbrengt. Hebben de ontwerpers van die praatmuur wel rekening gehouden met de akoestiek van de doorsnee kleuterklas, vraag ik me af?

Immers, op de plastic tafel ernaast heeft een van de kleuters net ontdekt dat je, als je wat druk op je auto zet, je daarmee een rammelend geluid voortbrengt. Die ontdekking smeekt om verder exploreren: Doen andere auto’s dat ook? Maken die een ander geluid? Al snel komen twee anderen mee proberen! Wat verderop schept een groepje kleuters veel plezier in het graaien in de Duplobakken en af en toe ook in het omvergooien van hun eigen torens. Aan de kleine tafel koppelen twee kleuters plaatjes uit het themaverhaal aan prenten uit het boek. Ze wisselen daarbij met veel overtuiging hun vaststellingen en vragen uit. Beren met grote en kleine borden vol pap. Lekker (en luid)! In de beeldhoek uit een peuter zijn onvrede met luide stem. Het is de manier waarop hij zonder fysiek geweld wél duidelijk kan maken dat hij het niet eens is met de gang van zaken. Leren dat dat ook rustig en bedaard kan, zal nog wat tijd vragen.

De kleuters in deze klas zijn volop betrokken in ontdekkend spel. Er is véél exploratie en interactie, en dat ondersteunt de taalontwikkeling. Maar het brengt ook een stevig aantal decibels mee.

Deze klas is niet zoveel anders dan veel eerste kleuterklassen waar ik op bezoek kom. Of toch wel: hier hangen grote platen onder het plafond. Die moeten de geluidsoverlast wat minderen.  

Belang van een goede akoestiek voor de kleuters

Een slechte akoestiek (een hoog geluidsniveau en een lange nagalm) kan leiden tot problemen met spraak verstaan alsook met het kortetermijngeheugen van kinderen. (Klatte et al., 2017) Dat vormt niet alleen een probleem voor meertalige en anderstalige kleuters, maar ook voor kleuters met gehoorproblemen en kleuters die informatie om een of andere reden moeilijker opnemen. Zowel het correct opnemen van nieuwe woorden en de uitspraak ervan als het vasthouden van instructies en opdrachten worden moeilijker als het geluidsniveau in een klas hoog ligt.

Je kan je wel voorstellen dat het ook met het oog op neurodiversiteit goed is om de akoestiek van je kleuterklas regelmatig te bekijken. Een voortdurende blootstelling aan een overvloed van ongestructureerde geluidsprikkels maakt actief meedraaien en terwijl toch ook een zekere zelfbeheersing behouden voor een aantal kinderen in je klas immers extra moeilijk.

Voor kinderen die (gewoon) wat stiller praten, maakt lawaai het lastig om goed met anderen te communiceren. Stille kleuters hebben dan best wel wat doorzettingsvermogen nodig om hun boodschap toch nog over te (willen) brengen. Shield & Dockrell (2008) stelden ook vast dat geluidsoverlast in klassen zelfs kan leiden tot een lager zelfwaardegevoel bij kinderen.

Jonge kinderen hebben nood aan basisveiligheid. Het geluidsniveau in de omgeving speelt daar een belangrijke rol bij. Wat rust in de omgeving kan rust creëren in een kinderhoofd.

… en voor de kleuteronderwijzer

Niet alleen kleuters, maar ook kleuteronderwijzers hebben nood aan regelmatig even rust in het hoofd.

In het IDEWE-onderzoek hierboven gaven meer dan 40% van de ondervraagde leerkrachten aan soms tot vaak het gevoel te hebben niet goed te horen of moeite te hebben met het volgen van gesprekken in rumoer. Via gehoormetingen stelde men vast dat maar liefst 30 kleuterleerkrachten van die 8 scholen gehoorschade hadden opgelopen.

Andere studies vermelden dat maar liefst 40-60% van de leerkrachten stemproblemen ontwikkelen. Regelmatige inspanningen om het omgevingslawaai te overbruggen om zichzelf verstaanbaar te maken spelen daar een rol in. (Daelemans et al., 2011; De Jong et al. 2006).

Maatregelen om geluidsoverlast te beperken

Geluidsblootstelling kan je verminderen door een aantal ruimtelijke en organisatorische maatregelen, en ook door je eigen aanpak in de klas. Gelukkig hoeven deze initiatieven niet ten koste te gaan van een gezonde dosis plezier en betrokkenheid bij de kleuters.

Ruimtelijke maatregelen

Een goed doordachte architectuur en infrastructuur kunnen de blootstellingsniveaus in school en klas drastisch verlagen. Het is daarom, zeker als de school aan bouwen of verbouwen denkt, goed om van bij het plannen meteen na te gaan hoe je geluidsabsorptie en geluidsisolatie van klaslokalen en andere ruimtes waar kinderen samenkomen kan versterken. Enkele basisideeën daarrond vind je alvast bij het Agentschap voor Infrastructuur in het Onderwijs.

Veel van die architectuur- en interieurfactoren op school niveau heb je als individuele leerkracht niet in de hand. In de inrichting van je eigen klas heb je wellicht een grotere inbreng. Kies daar voor materialen met een poreuze structuur die het geluid absorberen in plaats van te weerkaatsen. Zachte materialen, tapijten en gordijnen zijn de meest gekende absorberende oppervlakken.

Geluidstrillingen in een gebouw of lokaal kunnen afkomstig zijn van luchtgeluiden (deze die zich voortplanten in de lucht bijv. stemmen, muziek,…) en contactgeluiden (deze die zich voortplanten in materialen zoals het stampen van voeten, het schuiven van banken, …). Die trillingen kunnen zich verderzetten door een gebouw. Hierdoor kan er in jouw klas geluidsoverlast ontstaan afkomstig van andere lokalen of, omgekeerd, kan jouw klas ook zorgen voor overlast bij de buren.

Wat kan je samen doen?

In overleg met je collega’s kan je in een aantal zaken bepalen hoe je samen die geluidshinder van trillingen die zich verplaatsen binnen een gebouw binnen de perken kan houden. Maak met je collega aan de andere kant van de deur, gang of venster bijvoorbeeld afspraken over momenten waarop je aan beide kanten van de scheiding rust brengt. Dat beperkt je bewegingsruimte wel wat, maar met goede afspraken breng je het geluidsniveau voor jullie beiden, én voor de kleuters, weer even naar een prettiger niveau.

Zelf zorgen voor een leefbaar geluidsniveau in je klas.

Stel vragen en geef instructies liefst dicht bij de kleuters die je daarbij op het oog hebt. Het spaart niet alleen je stem, maar voorkomt onnodige geluidsoverlast. Jonge kinderen nemen jouw geluidsniveau al snel over. Probeer daarom ook te vermijden dat je je stem moet verheffen. Ga trager en uitdrukkelijker spreken om aandacht van kleuters te trekken, of ook: jonge kinderen stiller en een beetje geheimzinnig of samenzweerderig toespreken zal hun aandacht beter vasthouden dan sneller of luider of hoger gaan.

Ieder kind heeft wel een keer nood aan stilte in zijn hoofd. In plaats van die éne hoofdtelefoon voor de kleuter op het autismespectrum, kan je er ook enkele meer voorzien voor wie dat op een bepaald moment nodig heeft. Dat maakt niet alleen dat de kleuter op het spectrum niet telkens weer het buitenbeentje is als hij zijn hoofdtelefoon opzet, maar ook dat je alle kleuters bewuster maakt van de mogelijkheid om voor zichzelf stiltemomenten te creëren en ook van de momenten waarop ze die stilte voor zichzelf nodig hebben.

Bouw momenten in waarop je verschillende stille activiteiten naast elkaar aanbiedt. Dat hoeven geen tafels vol werkblaadjes te zijn. Speeldeeg, tekenen, schilderen, puzzelen, werken met kleine loose parts, weven, lezen in de boekenhoek of (met een hoofdtelefoon) aan de slag in de computerhoek, … bieden gelegenheid tot wat rust creëren in je hoofd. Je kan het als een vast gegeven inbouwen in een stukje van de dag. Maak aan kleuters duidelijk wat de bedoeling is en waarom het goed is om soms even rustig te spelen of werken. Rustige muziek of natuurgeluiden op de achtergrond kunnen helpen om de relatieve stilte een tijdje te bewaren.

Een beetje zen

10 minuutjes vóór de kleuters naar de eetzaal zullen gaan schakelt juf Charlotte over van het gekende opruimlied naar ‘Lost in the clouds’ van Aerian. De kleuters verzamelen zich als vanzelf in de kring. De stem van de juf klinkt kalm, het rustig golvende ritme van de muziek zegt: ‘maak je hoofd nu even leeg, maak even ruimte voor die kleine subtiele ervaringen’. Elke kleuter die al rustig zit, krijgt een pluizige veer. Wat voegen ze zich snel in in dat ritueel! Ze weten wat komt, want dit doen ze al enkele maanden, met kleine variaties om het telkens weer boeiend te houden. Onder leiding van de juf strelen ze de veer langs hun voorhoofd, wangen, nek, schouders en armen, over de ene hand tot het eind van hun vingers en dan wisselen van hand om de beweging weer helemaal naar boven te maken. In al zijn eenvoud is het een weldoend zen-momentje, dat niet alleen de kleuters, maar ook mij in de stemming brengt om straks aan tafel even rustig, en gezellig keuvelend, samen te genieten van de lunch. 

En jij?

Hoe zit het in jouw klas? Weet jij hoeveel decibels geproduceerd worden in je klas? Er zijn verschillende apps waarmee je dat kan nagaan. Vergelijk ze wel even, want ze leveren niet allemaal even goede informatie. Als je zo’n app op je smartphone hebt, kijk dan een keer op welke momenten van de dag het geluidsniveau in jouw klas echt hoog ligt, en wanneer dat minder is. En … hoe hoog ligt het aantal decibels wanneer je kleuters een keertje niet in de klas zijn? Dat geeft je een idee van het geluidsniveau dat sowieso al in jouw lokaal hangt, al voor je begonnen bent.

Bronnen:

Klatte, M., Hellbrück, J., Seidel, J., & Leistner, P. (2010). Effects of Classroom Acoustics on Performance and Well-Being in Elementary School Children: A Field Study. Environment and Behavior, 42(5), 659–692. DOI: 10.1177/0013916509336813

Roelandt, A., Moyaert, N., Van Bouwel, J., Reekmans, L., Hermans, V. & Godderis, L.  (2013). Geluidsblootstelling en gehoorschade in het onderwijs. Tijdschrift voor Bedrijfs- en Verzekeringsgeneeskunde, 21(1):36-37. DOI: 10.1007/s12498-013-0017-y

Shield, B. M., & Dockrell, J. E. (2008). The effects of environmental and classroom noise on the academic attainments of primary school children. The journal of the acoustical society of America, 123(1), 133-144.

CM. (s.d.). Decibelschaal. Opgehaald op https://www.cm.be/gezond-leven/lichaam/oren/decibelschaal

De foto is van Alireza Attari op Unsplash