Dat is mijn kerstwens voor alle kinderen. Als geen ander weten kleuterleraren dat jonge kinderen liefde, tijd en aandacht nodig hebben. Liefdevolle interacties zijn de motor. Het is als een spelletje pingpong of tennis: kind en volwassene zijn gelijkwaardige spelers, elk serveren ze en spelen ze terug. Die liefdevolle interactie met volle aandacht is belangrijk voor alle kinderen, maar in het bijzonder tijdens de eerste 1000 dagen. Het moet dus zeker de spil zijn in de klaswerking bij de jongste kleuters. In deze blog laat ik zien waarom deze ‘serve and return’-interacties zo belangrijk zijn al vanaf de geboorte, hoe het heen-en-weer-spelletje werkt (in 5 stappen) en gaan we niet voorbij aan de intensiteit van dat spel.
Sensitief-responsieve interacties voor een gezonde hersenontwikkeling
Hoewel onze hersenen zich gedurende heel ons leven kunnen aanpassen, worden de meeste neurale verbindingen gelegd in de eerste levensjaren. Sensitief-responsieve interacties in die periode zijn noodzakelijk om een stevig fundament te vormen waarop de architectuur van de hersenen zich verder kan ontwikkelen (Center of the Developing Child Harvard University, 2015). Uit neurowetenschappelijk onderzoek blijkt dat zulke interacties een basis leggen voor de verdere hersenontwikkeling, voor leren, voor de emotionele, mentale en fysieke gezondheid. Wanneer jonge kinderen voldoende sensitief-responsieve ervaringen opdoen voelen ze zich veilig en ondersteund en zijn ze klaar om te leren, spelen en exploreren. De eerste levensjaren zijn een cruciale periode. De hersenen zijn dan nog het meest plastisch. Met relatief weinig inspanning kunnen dan de grootste effecten gerealiseerd worden (zie afbeelding hieronder). Van bij de geboorte is het nodig goed in te spelen op babysignalen. Baby’s kunnen wat ze ervaren nog niet met woorden uitdrukken, maar communiceren via gezichtsuitdrukkingen, bewegingen, huilen, geluidjes, oogbewegingen en andere non-verbale expressievormen. Aandacht hebben voor deze signalen en er responsief op reageren is zoals licht en water voor een plantje (van Tuijl, 2019). Bij een gebrek hieraan, is er te veel schadelijk stresshormoon wat een gezonde ontwikkeling van de hersenen in de weg staat. De focus leggen op ‘serve and return’-interacties in kinderopvang en kleuteronderwijs werken preventief en remediërend voor kinderen die toxische stress ervaren in hun thuisomgeving door familiaal geweld, psychiche problemen, (kans)armoede… (Wright T., 2020).
‘Serve and return’-interacties in 5 stappen
Het Center of the Developing Child van de Harvard University (2015) beschrijft de ‘serve and return’ interacties in 5 stappen. Misschien wat vreemd om er zo vanuit een structuur naar te kijken, maar de stappen bieden wel een houvast om naar opvoeder-kind interacties te kijken en te reflecteren over de eigen interacties in de klas.
Stap 1: Merk de ‘serve’ of de ‘opslag’ van het kind op. Waar gaat de aandacht van het kind naar toe? Wat geeft het aan? Waar kijkt het kind naar? Wat doet het kind? Een ‘serve’ opmerken kan op elk moment van de dag. Durf tijd te nemen om goed te observeren en te leren over de behoeften, interesses en competenties van kinderen.
Stap 2: Speel de bal terug door aan te moedigen en te ondersteunen. Laat merken dat je de voorzet van het kind gezien hebt. Een begrijpende of aanmoedigende blik, een schouderklopje, een uitnodigende lach, een handeling stellen… het kunnen allemaal terugspeelreacties zijn als ze maar aansluiten bij wat het kind aangeeft. Zich gezien en begrepen voelen moedigt de interesse en nieuwsgierigheid van kinderen aan. Nooit een return krijgen zorgt voor stress en is nefast voor een gezonde ontwikkeling.
Stap 3: Benoem. Bij het terugspelen benoem je wat het kind doet, ziet of voelt. Door te benoemen waar de aandachtsfocus naartoe gaat help je kinderen de wereld te begrijpen en er taal aan te geven. Via taal laat je ook je betrokkenheid merken.
Stap 4: Wissel de beurten af en geef tijd. Speel de bal maar over en weer. Na een return geef je het kind de tijd om te reageren. Dit stimuleert het zelfvertrouwen, de zelfredzaamheid en de sociale vaardigheden. Voor volwassenen is het vaak moeilijk om te wachten en het kind écht de tijd te geven. We mogen vertragen en de tijd nemen om zicht te krijgen op de noden van een kind.
Stap 5: Heb oog voor begin én einde
Kinderen geven meestal duidelijk aan wanneer het genoeg is geweest. Ze gaan ergens anders naartoe, laten het speelgoedje vallen, kijken de andere kant op… Het is hierbij een uitdaging om te volgen wat zij aangeven. Gaat de aandacht naar iets anders? Wanneer zijn ze klaar en is het tijd voor iets anders?
Het is niet simpel. Het is intens.
Het is niet zo eenvoudig om ‘serve and return’-interacties in de praktijk te brengen (Wright T. (2020). Hoe vaak lukt dit? Hoe goed zijn die interacties? Enkele vragen ter reflectie:
- Hoe vaak en hoe goed kan je ononderbroken ‘serve and return’-interacties aangaan?
- Hoe vaak word je onderbroken? Waardoor?
- Staan zulke interacties op de voorgrond of verdwijnen ze eerder op de achtergrond en geef je als kleuterleraar vooral zelf veel input, instructies… (eenrichting)?
- De begeleider-kind ratio speelt zeker een rol bij hoeveel aandacht er kan gaan naar ‘serve and return’-interacties, maar ook andere factoren. Zijn er factoren die belemmeren? Zijn er factoren die deze interacties kunnen faciliteren? Zijn er zaken die me afleiden? (foto’s nemen, lawaai, administratie, berichtjes…)
- Om ‘serve and return’-interacties aan te gaan, moet je zelf kalm en in het moment kunnen zijn, zelf je eigen emoties kunnen reguleren, de tijd en oprechte interesse hebben om een band met het kind op te bouwen. Dat is héél intens en vraagt veel energie. Noodzakelijke voorwaarden zijn dus zeker een haalbare werkcontext, goede zelfzorg en een ondersteunend collegiaal team.
Tips
Ga er bewust mee om. Er kunnen niet altijd serve and return-interacties zijn en deze kunnen ook niet altijd perfect zijn, maar als je er bewust aan werkt om betere en langere interacties aan te gaan met alle kinderen, dan is dat al een hele stap. Het is ook een concreet ankerpunt om naar terug te grijpen bij kwaliteitsgroei.
Vertraag. Wees geduldig om signalen en voorzetten van het kind op te merken. Het gaat niet om ‘doen’, maar in het moment ‘zijn’ met het kind en van daaruit in interactie treden.
Wees nieuwsgierig en reflectief. Met welke kinderen lukt het jou makkelijker/moeilijker? Hoe denk je dat dat komt? Hoe, wanneer en van wie allemaal krijgen kinderen ‘serve and return’-interacties? Welke contextfactoren belemmeren of faciliteren deze interacties? Hoe voel jij je zelf? Wat maakt dat het voor jou op bepaalde momenten wel/niet lukt?
Praat erover. Praat erover in het team, met kinderverzorgers, met toezichters, met ouders en met andere betrokkenen. ‘Serve and return’ is geen moeilijke theorie, maar een praktijk die iedereen dagdagelijks kan realiseren. Het zet aan tot actie.
Bronnen:
- Center of The Developing Child Harvard University (2015). Key Concepts: Brain Architecture / Serve and Return. Geraadpleegd op 21 november 2022, van https://developingchild.harvard.edu/science/key-concepts/brain-architecture/
- van Tuijl C. (2019). Aandacht voor babysignalen. Geraadpleegd op 21 november 2022, van https://earlyyearsblog.nl/2019/08/16/aandacht-voor-babysignalen/
- Wright T. (2020). An introduction to serve and return in early childhood education. Geraadpleegd op 21 november 2022, van https://theeducationhub.org.nz/an-introduction-to-serve-and-return-in-early-childhood-education/
Bronnen afbeeldingen:
Header: https://www.pexels.com/photo/father-looking-at-son-playing-4933616/
Tennis: https://www.theclubatcrestedbutte.com/Tennis#&gid=null&pid=6
Conceptuele grafiek: Levitt P. (2009), From Best Practices to Breakthrough Impacts: A Science-Based Approach to Building a More Promising Future for Young Children And Families, Center on the Developing Child, Harvard University, Cambridge, MA.
Vader en baby: https://freesvg.org/1545743319
Kleutergewijs 