Onze gastbloggers zijn An Severeyns en Laura Dewinter, lerarenopleiders in de educatieve bachelor kleuteronderwijs van Thomas More, campus Vorselaar. Ze schreven dit bericht in het kader van het project ‘Kleine Kinderen Grote Kansen’ in de aanloop naar een studiedag op 18/11/21 over de impact van chronische stress en trauma op de ontwikkeling van kinderen.
Had jij die (zoveelste) uitbarsting niet zien aankomen? Zag je de scheurtjes maar wist je niet hoe te reageren? Of kwam de uitbarsting uit het niets? Was het een aardbeving die de vulkaan triggerde en deed uitbarsten of stond ze op een onstabiele ondergrond?
Denk jij bij het lezen van deze zinnen ook meteen aan een ‘vulkaantje’ in jouw klas?
Stress zorgt er voor dat kinderen soms (plots) uitbarsten. Stress is niet altijd negatief en leren omgaan met stress hoort ook bij een normale ontwikkeling.
Verschillende soorten stress
Positieve stress zorgt ervoor dat kinderen beter opletten of zich beter kunnen concentreren vb. bij het leren van iets nieuws of bij de start van een nieuw thema, de ziekenwagen die op bezoek komt op school,… Daarnaast spreken Coppens, Schneijderberg & van Kregten (2021) ook over:
– Verdraagbare stress: Dat is een forse, tijdelijke stressreactie waarbij het kind de stress aankan omdat het kind gesteund wordt door stabiele volwassenen in hun omgeving vb. ouder die in het ziekenhuis ligt, het klasdiertje dat overleed,…
– Toxische stress: Dat is de stress die kinderen ervaren wanneer hun stressysteem altijd actief is. De hersenen zijn hierdoor constant in overlevingsmodus waardoor cognitieve, sociale en emotionele vaardigheden minder goed kunnen inzetten. Jonge kinderen zijn zelf nog niet in staat om dit verhoogde stressniveau te verminderen. Ze hebben betekenisvolle volwassenen nodig om hen hierbij te helpen.
De impact van toxische stress op de hersenen
De kleuterleeftijd is de meest kritische periode voor de verdere ontwikkeling van de hersenen. In deze periode is het brein het meest kneedbaar en nemen verbindingen in de hersenen spectaculair toe.
Weten hoe hersenen tot ontwikkeling komen, inzicht hebben wat het effect is van stress op de verschillende hersengebieden, helpt ons als leerkracht om beter te kunnen inspelen op de verschillende soorten vulkaantjes.
Onze hersenen ontwikkelen zich van onder naar boven. De onderste delen vormen de basis voor de hoger gelegen hersendelen.
De hersenstam is gericht op overleving (vb. hartslag, ademhaling, lichaamstemperatuur) en bevindt zich in de onderste delen van de hersenen.
Het limbisch gebied houdt zich bezig met motivatie, geheugen en emoties. Daar bevinden zich ook de hippocampus en de amygdala. De hippocampus speelt o.a. een rol bij het opslaan en terughalen van herinneringen. De belangrijkste taak van de amygdala is het koppelen van emoties aan zintuiglijke informatie.
De amygdala heeft de functie van een alarmbel in ons brein. Het brengt ons op de hoogte van mogelijk gevaar op basis van eerder opgeslagen gevaarlijke situaties. Hierdoor gaan onze hersenen in een alarmfase en worden er stresshormonen aangemaakt die zorgen dat we meteen kunnen reageren (meer info over vechten, vluchten, bevriezen kan je lezen in dit artikel).
De cortex is het bovenste deel van de hersenen en komt als laatste tot ontwikkeling. Het vormt als het ware het controlecentrum van de hersenen (executieve functies). Meer info over executieve functies kan je terugvinden in dit artikel op Klasse.
De stresshormonen die de hersenen aanmaken, belemmeren het rationeel denken. Toxische stress beschadigt de hersenen van jonge kinderen die volop in ontwikkeling zijn. Er worden minder neurale verbinden gemaakt in de cortex en bestaande verbindingen worden minder sterk uitgebouwd. Daarnaast beschadigt toxische stress ook de hippocampus (het geheugen). Door schade aan de cortex en hippocampus missen kinderen die toxische stress ervaren cognitieve, emotionele en sociale vaardigheden. Hierdoor kunnen ze minder goed plannen, ordenen, concentreren, afstemmen, evalueren, reflecteren, begrijpen wat er gezegd wordt en informatie logisch opslaan in en weer ophalen uit het geheugen.
Opgroeien in stressvolle omstandigheden
Kinderen die opgroeien in situaties waar aangrijpende gebeurtenissen plaatsvinden (verlies, echtscheiding, migratie, verwaarlozing, kansarmoede, … ) ervaren vaker toxische stress. Hierdoor komen deze vulkaantjes op een onstabiele ondergrond te staan en zijn ze makkelijker vatbaar voor trillingen in de omgeving. Ze staan als het ware constant op bijna uitbarsten waardoor de minste trilling kan zorgen voor een eruptie.
Ze hebben vooral neurale verbindingen aangemaakt die hen helpen te overleven in een bedreigende omgeving. Hun alarmbel geeft constant gevaar aan waardoor ze de functies die zich in de hogere hersendelen bevinden moeilijker kunnen inzetten. Het zijn vaak net die functies of vaardigheden (emotieregulatie, zelfsturing, plannen, rustig werken, aandachtig zijn, sociale vaardigheden, … ) waar we in een schoolse context beroep op doen.
In dit filmpje zie je hoe toxische stress de normale ontwikkeling van kinderen kan verstoren: https://www.youtube.com/watch?v=rVwFkcOZHJw
Een uitbarsting voorkomen
Het goede nieuws is dat het bovenste gedeelte van de hersenen zich blijft ontwikkelen gedurende de adolescentie en volwassenheid. Door nieuwe en positieve ervaringen en voorbeelden te bieden, en deze heel vaak te herhalen, kunnen we kinderen die toxische stress ervaren helpen om nieuwe neurale verbindingen te maken. Het proces van nieuwe verbindingen maken kost tijd en geduld en vooral heel veel herhaling! De school en in het bijzonder de relatie die een kind heeft met de leerkracht biedt hiervoor heel veel mogelijkheden. Zo kunnen kinderen alsnog leren om zich veilig te voelen en anderen te vertrouwen. ‘Veiligheid en vertrouwen’ en ‘stabiele relaties’ vormen volgens Coppens, Schneijderberg & van Kregten (2021) dan ook essentiële elementen binnen traumasensitief onderwijs.
Door in te zetten op routines zorg je voor veiligheid en voorspelbaarheid waardoor kinderen weten wat er zal komen. Eva Kestens geeft in dit artikel in Klasse ook aan dat ritme en rituelen kunnen zorgen voor meer rust in de klas. … rituelen kunnen zorgen voor meer rust in de klas. In het project ‘kalm in de klas’ kan je ook strategieën terugvinden om kleuters weerbaarder maken tegen stress. Daarnaast is focussen op verbinding, warme relaties en kwaliteitsvolle interacties van enorm belang. Ook muzische activiteiten kunnen zorgen voor een stress verlaging bij kinderen zoals beschreven in dit artikel (Cornelis, 2019).
Meer weten over de effecten van toxische stress?
Herkende jij tijdens het lezen van het artikel kleuters in jouw klas? Weet je niet altijd hoe je om moet gaan met dat ‘vulkaantje’ in je klas? Kennis over de gevolgen van chronische stress en trauma helpt om inzicht te krijgen in soms onbegrijpelijk gedrag dat kinderen stellen. Kom meer te weten tijdens de studiedag ‘een vulkaan in de klas’ op donderdag 18 november. Meer info kan je terugvinden via deze link: https://www.thomasmore.be/lerarenopleiding-de-kempen/een-vulkaan-de-klas
Bronnen:
– Horeweg, A. (2018). De traumasensitieve school. Een andere kijk op gedragsproblemen in de klas. Tielt: LannooCampus.
– Coppens, L. & Schneijderberg, M., & van Kregten, C. (2021). Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen. Een praktisch handboek voor het basisonderwijs. Amsterdam: SWP.
– Cornelis, A. (2019, October 2). Kunstactiviteiten doen stress bij kinderen in armoede dalen. Kleutergewijs. https://kleutergewijs.wordpress.com/2019/10/02/kunstactiviteiten-doen-stress-bij-kinderen-in-armoede-dalen/
– de Vries, R., & van Laere, M. (2018). Hoe werk je aan ‘executieve functies’ in de klas? Klasse. Published. https://www.klasse.be/79504/werk-aan-executieve-functies-kleuters-2/
– Fastenau, K. (2021). Minder stress in de klas dankzij ritme en rituelen. Klasse. Published. https://www.klasse.be/280554/minder-stress-in-klas-ritme-rituelen/
Kleutergewijs 
Beste
Wat een tof idee. Noodzakelijk, meer dan. Hoog tijd dat we gaan nadenken wat goed is voor het kind.
LikeLike