We waren aan zee en dagen aan één stuk regenden de wolken zich leeg. Aan de tafel van het kleine vakantie-appartementje zat ik met mijn zus te kleuren, het ene boek na het andere. Ik kleurde graag, en ik veronderstel dat het voor mijn ouders wel zo rustig was. Kinderen die zich niet vervelen, zijn makkelijker handelbaar. Restaurants, luchtvaartmaatschappijen, en andere plaatsen waar het handig is als kinderen in een kleine ruimte rustig kunnen blijven, maken er dan ook dankbaar gebruik van. Makkelijk, maar ook leerrijk? En in de kleuterklas?
Wat leren kleuters van kleurprenten inkleuren?
Kleuters oefenen op fijne motoriek, pengreep en doorzetten tot het af is, tenminste als hun omgeving dat vraagt. En voor kleuters die de nood voelen om al die dingen ook ‘correct’ te doen, is een goed ingekleurde kleurprent een geruststelling. Tot zover.
En wat dan met creatieve expressie?
Echter niet alles wat ik in mijn zoektocht over de zin en onzin van kleurprenten ontdek, is even positief. In 1947 al stelde Victor Lowenfeld, de Amerikaanse over-overgrootvader van beeldende vorming, dat kleurprenten schadelijk zijn voor de creatieve expressie van kinderen. Hij verbaasde zich er dan ook over dat schoolkinderen desondanks ‘nog altijd’ prenten meebrachten om in te kleuren. Volgens Lowenfeld en collega’s verliezen kinderen door het kleuren van kleurboeken het vertrouwen in hun eigen beeldende expressiemogelijkheden. De koe die ze zelf tekenen, lijkt minder op een echte koe dan die op de kleurplaat. Bovendien ontneemt de ready-made kleurprent het jonge kind ook de kans om zelf aan betekenisconstructie te doen.
En met breed denken?
Lowenfeld wees toen al op het gevaar van stereotype voorstellingen. Het voorbeeld dat hij daarvoor aanhaalde, is het volgende: vraag een klas vol kinderen om een vogel te tekenen en je zal een volière aan fantasievolle vogels terugkrijgen. Geef diezelfde kinderen daarna een kleurboek waarin de vogels bestaan uit een brede gebogen ‘V’ en vraag hen nog eens om een vogel te tekenen. Veel kinderen zullen de stereotype ‘V’-vogels tekenen. De vereenvoudigde tekeningen worden overgenomen als symbool voor de werkelijkheid.
Hoe teken jij vogels? En de zon? Of wolken?
Andere stereotypes
Een veel recenter Amerikaans onderzoek naar gender in kleurboeken geeft aan dat het gevaar van stereotypering veel verder gaat dan ‘V’-vogels tekenen. Fitzpatrick en McPherson onderzochten maar liefst 889 karakters in 59 kleurboeken en kwamen tot de volgende resultaten:
Mannelijke karakters komen aanzienlijk meer voor, stellen vooral actief gedrag als rennen, klimmen en redden. Ze stellen ook aanzienlijk meer gender-neutraal gedrag als eten, wandelen, … Twee van de drie mannelijke karakters worden voorgesteld als ouder, sterker en krachtiger. 90% van de superhelden zijn mannelijk.
Vrouwelijke karakters worden voorgesteld als passief, zittend, in de spiegel kijkend. Ze stellen minder gender-neutraal gedrag en ze redden niemand. Vier van de vijf worden voorgesteld als jonge meisjes of kinderen.
Een groter aantal mannelijke karakters in boeken, verhalen, films, … kan ertoe leiden dat meisjes zich als minder belangrijk gaan beschouwen. Jongens krijgen vanuit kleurboeken de boodschap dat zij krachten zijn in hun wereld: sterk, wild, krachtig, groot en heldhaftig. Meisjes leren dat ze mooi, zacht, vriendelijk en bang horen te zijn.
Wat beangstigend is, volgens de onderzoekers, is dat kinderen waarvoor die kleurboeken uitgegeven worden, zich in een ontwikkelingsstadium bevinden waarin ze zich genderschema’s vormen en vastzetten. Net zoals sprookjes, bieden kleurboeken nog steeds veel stereotype beelden aan.
Liever geen kleurprenten dus?
Wie de laatste jaren nog in een boekenwinkel binnenliep, heeft ze al zien liggen: de kleurboeken voor volwassenen, met op kop Joanna Bashfords ‘Secret Garden’. Toen ze bij haar uitgever die idee van een kleurboek voor volwassenen voorlegde, werd het even stil. Kleurboeken voor volwassenen waren nog geen trend. Desalniettemin gingen binnen de eerste twee jaar na uitgave maar liefst 1,5 miljoen exemplaren van Secret Garden over de toonbank, wereldwijd. Waar zit de aantrekkingskracht? Wat halen mensen eruit?
“Je moet niet nadenken over wat je zou tekenen. De lijnen staan er al; het is iets wat je een paar uren kan doen in stilte”, zegt de schrijfster in een interview met All Things Considered. Er zijn zelfs groepen van volwassenen die samenkomen om te kleuren of die hun ingekleurde tekeningen aan de illustrator mailen.
Is er dan toch een meerwaarde in kleurprenten voor de kleuterklas?
Kleuren kan rust brengen, niet alleen voor de mensen rondom, maar ook voor wie kleurt. Dat geldt ook voor luisteren naar muziek met een zeker ritme, of naar geluiden van het regenwoud of vogels in de tuin, of kijken in een boek, … In kleuren zit echter ook de fysieke voldoening van iets te ‘doen’ of ‘maken’ zonder dat je daar hard bij moet nadenken. De ritmische beweging die een langere tijd aanhoudt, lijkt op mediteren. Het kiezen van de juiste kleur en het binnen de lijnen blijven, vragen voldoende aandacht om je gedachten van andere dingen weg te halen. In die zin heeft kleuren veel van handwerk dat ook stilaan weer ‘in’ komt. Veel échte creativiteit zit er niet in. Het patroon ligt al voor je klaar. Maar het brengt afleiding van wat je mentaal bezighoudt en de voldoening van zonder veel denken iets te verwezenlijken. En misschien zit daar nu ook precies een waarde van kleuren in de kleuterklas.
In de klas van juf Mia liggen in de rustige hoek naast de cd-speler met vogelgeluiden en de hoofdtelefoon ook een klein stapeltje kleurprenten met details en terugkerende patronen. Kleuters kunnen zich daar even terugtrekken als ze heel boos, of opgewonden, of gewoon moe zijn. Mia vind tekeningen met veel patronen, zoals bijvoorbeeld mandala’s, het meest geschikt. De symmetrie en patronen daarin vragen om, naast de ritmische beweging van het kleuren op zich, ook regelmaat in de kleurkeuze te zoeken. En dat brengt haar oudere kleuters terug tot rust. Maar er zijn ook vergrote afdrukken van tekeningen à la Secret Garden, met veel blaadjes, bloemen, dieren en andere elementen uit de natuur.
Niet alleen om tot rust te komen
Bert hanteert in een geleide wiskundige activiteit ook mandala’s en tekeningen met veel detail om samen met de kleuters op papier te zoeken naar vierkanten en driehoeken en ‘oh-vaaalen’. Dat vinden ze zo’n prachtig woord voor die platte cirkels! Hij doet dat pas nadat kleuters diezelfde vormen al spelend in de concrete werkelijkheid grondig hebben leren kennen en benoemen. Ze genieten nu in het gesprek en in het samen kleuren vooral van het delen van hun kennis, het benoemen van elke gekende vorm die ze ontdekken in de tekeningen. Ze tekenen ook de vormen na van figuren waar ze de naam nog niet van kennen. Dat is weer iets om later rond op onderzoek te gaan.
Dus
Lowenfeld schreef: “Although no one will admit it, one of the main reasons for using these workbooks may well be that they give the classroom teacher a chance to have some rest.”
Ik denk dat we beter kunnen. Laat ons goed en eerlijk nadenken over wanneer en waarom en welke kleurplaten we inzetten in onze kleuterklassen. Zoethouders, bezigheidstherapie, zelfregulering of inhoudelijk leren?
Bronnen
Drummond, S. (2016) The People Vs. Coloring Books: The Verdict Is In. Geraadpleegd op: http://www.npr.org/sections/ed/2016/07/02/478396922/the-people-vs-coloring-books-the-verdict-is-in
Fitzpatrick, M. & McPherson (2010) Coloring Within the Lines: Gender Stereotypes in Contemporary Coloring Books. Geraadpleegd op: https://link.springer.com/article/10.1007/s11199-009-9703-8
All Things Considered (2015) Artist Goes Outside the Lines with Coloring Books for Grown-Ups. Geraadpleegd op: http://www.npr.org/2015/04/01/396634471/artist-goes-outside-the-lines-with-coloring-books-for-grown-ups
Kleutergewijs 
Wat een waardevolen genuanceerd standpunt!
LikeLike
Volledig mee eens!
LikeLike